અભિધા લક્ષણા અને વ્યંજના – વધુ સ્પષ્ટતા
અભિધા – પ્રાથમિક અર્થ.વાંચતા જે સમજાય એ.
લક્ષણા – લાક્ષણિક અર્થ - જેમકે “ ..અને એટલામાં સ્ટેશન આવી ગયું “—અહીં આપણે જાણીએ છીએ કે સ્ટેશન ક્યારેય ક્યાંય આવતું કે જતું નથી. પણ વાક્યનો ભાવાર્થ છે : ગાડી સ્ટેશને પહોંચી.—સુચિતાર્થ. અથવા “મગજ પર ભાર દઈ વિચાર્યું “ અહીં આપણે પ્રાથમિક અર્થ “ મગજ પર વજન મુકવું” ન જ લઈ શકીએ બલકે અહીં સૂચવાય છે કે મગજ કસ્યું. સ્મૃતિ સંકોરી, યાદ કરવાના પ્રયાસ કર્યા. અથવા તમે કહો કે “ રાજુ ગધેડો છે “ ત્યારે તમે એમ નથી જ કહેવા માંગતા કે “ રાજુ એવું પ્રાણી છે જે ગધેડા જેવું જણાય છે.” તમે તમારા મનમાં ગધેડાના જે કોઈ ગુણ કે દોષ છે તે રાજુમાં જોઈ આમ વિધાન કરો છો.અનિલ જોષીનું કાવ્ય છે “ અમે બરફના પંખી , ટહુકે ટહુકે પીગળ્યા “ – દેખીતું છે કે અહીં કવિ પોતે બરફમાં પરાવર્તિત થઇ ગયા છે એમ નથી જ કહેવા માંગતા, પણ ભાવનાતામ્ક સ્થિતિની વાત છે.
વ્યંજના - અભિધા અને લક્ષણા ઉપરાંત જે અર્થ સધાય છે તે. અમુક વાત કેવળ અભિધામાં હોય, અમુકમાં લક્ષણા દ્વારા કશુક સૂચવાય અને અમુકમાં વાક્ય કે રજૂઆત દ્વારા અભિધા અને લક્ષણા ઉપરાંત કશુક જુદું કહેવાય જે ક્યારેક શબ્દ પ્રધાન હોય અને ક્યારેક સંકેત પ્રધાન.
જેમકે “ મૈને પ્યાર કિયા “ ફિલ્મમાં બાપીકી અમીરી પ્રેમમાં આડે આવતા નાયક પ્રેમ ઘરબાર છોડી , પોતાના નામના વ્યવાસાય- ફેક્ટરી છોડી એક ટ્રક ડ્રાઈવરનું કામ કરે છે. એને મનાવવા એના પિતા આવે છે. એ બન્ને ચાની લારીએ બેસી વાતો કરે છે. બહુ જુજ સંવાદો છે. બાપ પ્રેમને ગાડીની ચાવી આપતાં કહે છે : “ ફિર એક બાર રેસ હો જાય..? “ સંદર્ભ છે વિદેશથી ભણીને પ્રેમ ભારત આવેલો ત્યારે એરપોર્ટથી ઘર સુધી બાપ – દીકરા વચ્ચે કારની રેસ. અહીં પિતા અભિધામાં કારની રેસ માટે કહે છે. અને લક્ષણામાં વિખવાદ વિસરી ફરી સંબંધને નવા છેડે શરુ કરવા સૂચવે છે. વ્યંજનામાં એ દીકરાને ફરી વળી આવવા કહે છે. હવે પ્રેમનો જવાબ જુઓ : “ રેસ તો હો સકતી હૈ પર અબ ચાભીયાં બદલ ગઈ હૈ “ કહી એ પોતાની ટ્રકની ચાવી બતાવે છે. એ બહુ રહસ્યમય નથી કે પ્રેમ એના પિતાને વ્યંજના માં જ જણાવે છે કે એ પોતાનો નિર્ણય નહીં બદલે – ટ્રક વિસરી [ હાલનું એનું સંબધો પ્રત્યેનું સ્ટેન્ડ વિસરી] ફરી માલેતુજાર પિતાના સંતાન તરીકેની દુનિયાનો હિસ્સો નહીં બને.
જેમકે “ મૈને પ્યાર કિયા “ ફિલ્મમાં બાપીકી અમીરી પ્રેમમાં આડે આવતા નાયક પ્રેમ ઘરબાર છોડી , પોતાના નામના વ્યવાસાય- ફેક્ટરી છોડી એક ટ્રક ડ્રાઈવરનું કામ કરે છે. એને મનાવવા એના પિતા આવે છે. એ બન્ને ચાની લારીએ બેસી વાતો કરે છે. બહુ જુજ સંવાદો છે. બાપ પ્રેમને ગાડીની ચાવી આપતાં કહે છે : “ ફિર એક બાર રેસ હો જાય..? “ સંદર્ભ છે વિદેશથી ભણીને પ્રેમ ભારત આવેલો ત્યારે એરપોર્ટથી ઘર સુધી બાપ – દીકરા વચ્ચે કારની રેસ. અહીં પિતા અભિધામાં કારની રેસ માટે કહે છે. અને લક્ષણામાં વિખવાદ વિસરી ફરી સંબંધને નવા છેડે શરુ કરવા સૂચવે છે. વ્યંજનામાં એ દીકરાને ફરી વળી આવવા કહે છે. હવે પ્રેમનો જવાબ જુઓ : “ રેસ તો હો સકતી હૈ પર અબ ચાભીયાં બદલ ગઈ હૈ “ કહી એ પોતાની ટ્રકની ચાવી બતાવે છે. એ બહુ રહસ્યમય નથી કે પ્રેમ એના પિતાને વ્યંજના માં જ જણાવે છે કે એ પોતાનો નિર્ણય નહીં બદલે – ટ્રક વિસરી [ હાલનું એનું સંબધો પ્રત્યેનું સ્ટેન્ડ વિસરી] ફરી માલેતુજાર પિતાના સંતાન તરીકેની દુનિયાનો હિસ્સો નહીં બને.
આમાં શીખવા સમજવાનું શું છે ? – તમને થશે કે આ તો બાળબોધ છે, બેઝીક છે. આટલું તો સમજાય જ ને..? હા દોસ્તો ખરું..આટલું તો આપણે સમજીએ જ છીએ. જે સમજવાનું છે તે આ :
ગુજરાતી વારતા એ લાંબી મજલ કાપી છે. ગાંધી યુગ પછી ઘટના પ્રધાન વારતાનો લીલો દુકાળ આવેલો. ત્યારે સુરેશ જોષીએ વારતાના વિષય અને પ્રસ્તુતિની એકવિધતા થી ત્રાસીને બંડખોર બની ઘટનાનું તિરોધાન કરતી વારતાઓ વિદેશી ભાષામાંથી ગુજરાતીમાં અનુવાદિત પણ કરી અને પોતે મૌલિક કૃતિઓ પણ લખી. એ પ્રવાહમાં તત્કાલીન ઘણાં વારતા કારોએ ઘટના શૂન્ય વારતાઓ લખી. ગુજરાતી વારતાનો એ એક વિચિત્ર સંક્રમણ કાળ હતો જેમાં અત્યંત પારંપારિક અને અત્યંત દુર્બોધ [ અર્થ સમજવામાં અઘરી] વારતાઓ લખાતી હતી. લેખકોના જાણે બે ભાગ – બે છાવણી જેવું કૈંક થઇ ગયું હતું. ત્યાર બાદની પેઢીના લેખકોએ વળી સુરેશ જોષીના પ્રવાહને પડકારતી ઘટના સમેતની વારતાઓ લખવા માંડી. આ વારતાઓ ન પારંપારિક હતી ન મગજ હાંફી જાય તોય ન સમજાય એવી દુર્બોધ. બલકે એ વારતાઓમાં પરંપરાગત કથા વસ્તુ નવી શૈલીમાં હતી. અહીં વારતાની પ્રસ્તુતિમાં ધરખમ ફેરફાર હતો. અને આ ફેરફારનું મુખ્ય અંગ છે વ્યંજનામાં વારતા.
દરેક સમય કાળની વારતાઓની પોતીકી વિશિષ્ઠતાઓ અને મર્યાદાઓ રહી છે અને રહેશે જ. વારતા કળાના વિદ્યાર્થી તરીકે આપણે સાંપ્રત અને પરંપરાગત પ્રવાહથી અવગત હોવું ઘટે. ધૂમકેતુ અને પન્નાલાલ પટેલ પરંપરાગત શૈલીમાં પણ અદભુત નિશાન તાકતાં. પણ એમની વારતાઓમાં વ્યંજના નહોતી એવું નથી જ. સુરેશ જોષી યુગમાં પણ બન્ને પ્રકારનું કામ થયું જ અને હાલ પણ બન્ને પ્રકારનું ખેડાણ થઇ જ રહ્યું છે. આ વાત લક્ષમાં રાખી આપ સુંદરમ, ઉમાશંકર જોષી કે દ્વીરેફની વારતાઓ વાંચો—નવો રસ પ્રાપ્ત થશે.
દરેક સમય કાળની વારતાઓની પોતીકી વિશિષ્ઠતાઓ અને મર્યાદાઓ રહી છે અને રહેશે જ. વારતા કળાના વિદ્યાર્થી તરીકે આપણે સાંપ્રત અને પરંપરાગત પ્રવાહથી અવગત હોવું ઘટે. ધૂમકેતુ અને પન્નાલાલ પટેલ પરંપરાગત શૈલીમાં પણ અદભુત નિશાન તાકતાં. પણ એમની વારતાઓમાં વ્યંજના નહોતી એવું નથી જ. સુરેશ જોષી યુગમાં પણ બન્ને પ્રકારનું કામ થયું જ અને હાલ પણ બન્ને પ્રકારનું ખેડાણ થઇ જ રહ્યું છે. આ વાત લક્ષમાં રાખી આપ સુંદરમ, ઉમાશંકર જોષી કે દ્વીરેફની વારતાઓ વાંચો—નવો રસ પ્રાપ્ત થશે.
ફરી મૂળ વાત પર આવું : વાત આપણી રસ ક્ષમતા વધારવાની છે. આપણે વારતા લખવા માંગીએ છીએ તો તે કામ કેમ બહેતર થાય એ આપણું લક્ષ હોવું ઘટે.વારતા કહેવું એ આપણું કામ હોય તો કહેવાની રીતો વિષે શક્ય એટલી સમજ કેળવવી રહી. “ આની શું જરૂર છે ? “ – મુદ્દાનો આ એક જ જવાબ છે. જરૂર ન જણાય તો વારતા પ્રદેશના નવા આયામ કેમ કરી ખેડશો..?
સાથે ખલીલ જીબ્રાનની એક નાનકડી વારતા મુકું છું. જે અભિધામાં સ્પષ્ટ છે જ પણ વ્યંજનામાં બહુ મોટું નિશાન તાકે છે. :
आकांक्षा
खलील जिब्रान
खलील जिब्रान
अनुवाद - बलराम अग्रवाल
तीन लोग एक शराबघर की मेज पर मिले। उनमें एक जुलाहा था, दूसरा बढ़ई और तीसरा खुदाई-मजदूर।
जुलाहा बोला, "लाइनन का एक खूबसूरत कफन मैंने आज सोने की दो मुहरों में बेचा। इसलिए आज की शराब मेरी ओर से रहेगी।"
"और मैं… " बढ़ई बोला, "मैंने आज अपना सबसे अच्छा ताबूत बेचा है। शराब के साथ भुना माँस मेरी ओर से रहेगा।"
"मैंने तो आज एक ही कब्र खोदी है।" खुदाई-मजदूर ने कहा, "लेकिन मालिक ने मुझे दूनी मजदूरी दी। शराब और भुने माँस के साथ मीठा केक मेरी ओर से।"
पूरी शाम वह मेज उन तीनों से घिरी रही। वे बार-बार शराब, भुना माँस और केक मँगाते रहे। पीने और खाने का उन्होंने पूरा मज़ा लिया।
शराबघर का मालिक आनन्दपूर्वक हाथों को मलता हुआ अपनी बीवी की ओर मुस्करा रहा था। उसके ये ग्राहक खुलकर पैसा खर्च कर रहे थे।
जब वे उठे, चन्द्रमा ऊपर चढ़ चुका था। गाते और शोर मचाते वे सड़क पर चलने लगे।
शराबघर का मालिक और उसकी बीवी दरवाज़े पर खड़े होकर दूर तक उन्हें निहारते रहे।
"अहा!" बीवी ने कहा, "ये लोग! इतने खुले हाथ वाले और इतने खुश! काश, ये रोज़ाना ऐसे ही यहाँ आते रहें! हमारे बेटे को तब हमारी तरह बदनतोड़ मेहनत करना और शराबघर चलाना नहीं पड़ेगा। हम उसे लिखा-पढ़ा सकेंगे। वह पादरी बन सकेगा।"
जुलाहा बोला, "लाइनन का एक खूबसूरत कफन मैंने आज सोने की दो मुहरों में बेचा। इसलिए आज की शराब मेरी ओर से रहेगी।"
"और मैं… " बढ़ई बोला, "मैंने आज अपना सबसे अच्छा ताबूत बेचा है। शराब के साथ भुना माँस मेरी ओर से रहेगा।"
"मैंने तो आज एक ही कब्र खोदी है।" खुदाई-मजदूर ने कहा, "लेकिन मालिक ने मुझे दूनी मजदूरी दी। शराब और भुने माँस के साथ मीठा केक मेरी ओर से।"
पूरी शाम वह मेज उन तीनों से घिरी रही। वे बार-बार शराब, भुना माँस और केक मँगाते रहे। पीने और खाने का उन्होंने पूरा मज़ा लिया।
शराबघर का मालिक आनन्दपूर्वक हाथों को मलता हुआ अपनी बीवी की ओर मुस्करा रहा था। उसके ये ग्राहक खुलकर पैसा खर्च कर रहे थे।
जब वे उठे, चन्द्रमा ऊपर चढ़ चुका था। गाते और शोर मचाते वे सड़क पर चलने लगे।
शराबघर का मालिक और उसकी बीवी दरवाज़े पर खड़े होकर दूर तक उन्हें निहारते रहे।
"अहा!" बीवी ने कहा, "ये लोग! इतने खुले हाथ वाले और इतने खुश! काश, ये रोज़ाना ऐसे ही यहाँ आते रहें! हमारे बेटे को तब हमारी तरह बदनतोड़ मेहनत करना और शराबघर चलाना नहीं पड़ेगा। हम उसे लिखा-पढ़ा सकेंगे। वह पादरी बन सकेगा।"
###############################
Maine pyar kiya viyjana nti samjatu
ReplyDelete